پنجشیر،  بروایت تاریخ و اسطوره: پیشینه ی این کهن وادی به اسطوره ها پیوسته است به آغازین پندار و اندیشه های انسانی. به پندار ‏هایی که فراتاریخ را درمی نوردد وبزرگ می نماید.   در روایتی آمده که مردم پنجشیر بدین باور اندکه وادی پنجشیر پیش از سلطنت غزنویان ‏‏«کجکن ویا کجکنه»نام داشته است و این دو بیتی ازشاهنامه را که توصیه زال به فرزندش می باشد ، شاهد می آورند:
به کجکن مرو ای پسر زینهار                 که سم ستورت شود پاره پار 
 که دریای پر قهر دارد ستیز                  گیاهی ندارد به جز سنگ تیز

‏ اگر نظریه ی فوق را بپذیریم که پیش از سلطنت غزنویان نام این وادی کجکن بوده ، پس چه زمانی وچه گونه  نام پنجشیر  را بر این ‏سرزمین گذاشته اند؟ پاسخ این پرشش را در روایت و باور هایی این مردم می یابیم:« در عهد سلطان محمود غزنوی موقعی که وی بند ‏معروف سلطان را بر پا می داشت  اهالی از دور ونزدیک برای انجام این کار دعوت شدند.

‏  مردم پنجشیر از میان خود تنها پنج نفر انتخاب کرده و فرستادند. از این که آنان با بیل و کلنگ به صورت حیرت آوری کار می کردند. سلطان ‏محمود در مورد ایشان گفت که این ها پنج شیر هستندو بدین گونه در باز گشت ناحیه ی آنان به پنجشیر معروف شد و اکنون تربت های آن ‏پنج تن زیارتگاه خاص وعام است وعبارت اند از : خواجه  ابراهیم در دربند،خواجه صفا در دو آب ،خواجه ولیان در تل، خواجه عارف ‏درآریب، خواجه احمدبشار درآستانه .

 وامااز نگاه دیگر به ویژه تبارشناسی واژه ها این واژه را متشکل از دو جز می دانیم : نخست «پنج» که همان عدد معروف است .و دیگر ‏‏«هیر»که به معانی مختلف آمده است: چنانکه برهان قاطع«هیر»را به معنای آتش ونیزیکی ازمستشرقان بنام دارمستترنیز این واژه راآتش ‏معنی کرده است .«پنج آتشکده»

 ابن بطوطه« هیر» را به معنای کوه وانمود کرده گفته است: در کلمه ی پنجشیر« هیر» به معنای کوه است وپنجهیریعنی پنج کوه ، در آنجا ‏شهر قشنگ و آبادانی دیدم که روی نهر بزرگ بنا شده است.اما در زبان اوستایی وپهلوی «هیر» به مفهوم آب و جریان آب آمده ‏است .خلاصه  و  در نتیجه از قراین و نشانه ها  بر می آید  که اطلاق این وادی بر پنج رود خانه و پنج کوه و پنج آتشکده وحتا پنج شیر مرد ‏‏  دور از حقیقت نمی باشد  نه تنها دور از حقیقت نمی باشد بلکه نشانی از ابعاد چند گانه ی شناسنامه این سرزمین را  باز تاب می بخشد . اگر ‏موجودیت پنج کوتل را که اینک بر می شمریم: کوتل بابه علی، کوتل نیل گاو، کوتل فرجغان، کوتل شابه و کوتل پرندیو ؛ بمثابه  ی پنج کوه ‏بپدیزیم و پنج رودخانه ی که به دریای پنجشیر می پیوندد بنام های شابه ، پارنده، خاواک،پریان و هزاره، دلیل بر تاکید گفته ی بالا بدانیم می ‏ماند باور هایی کهن این سرزمین هنر پرور وفرهنگ دوست و شهامت و دلاوری و قهرمانی   که شناسنامه امروزین این مردم رانیز می ‏سازدو  خود ناگفته پیدا ست و ضرورت به استدلال و برهان ندارد وبگقته ی خداوندگار بلخ : آفتاب آمد دلیل آفتاب.‏

بریدهء از نوشتهء سالار عزیزپور

منبع پیمان ملی